معرفی اجزای دستگاه گوارش و عملکرد آن ها

اجزای دستگاه گوارش که به طور کلی مسئول بلع، هضم، جذب و دفع غذا هستند شامل دهان، حلق (گلو)، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ، راست روده و مقعد هستند. در این مطلب دستگاه گوارش، عملکرد و اجزا و اندام های آن را بررسی می کنیم.

دستگاه گوارش شامل اندام هایی است که به هضم و جذب مواد غذایی کمک می کند. در این فرایند دو اندام مهم نقش دارند: دستگاه گوارش و سیستم صفراوی.

1- دستگاه گوارش

دستگاه گوارش دارای مجموعه ای از اندام هایی است که به یکدیگر متصل هستند و از دهان به مقعد منتهی می شوند. این اندام ها به ترتیبی که به هم متصل هستند و دستگاه گوارش را تشکیل می دهند عبارتند از دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد.

2- سیستم صفراوی

اندام های سیستم صفراوی شامل کبد، کیسه صفرا، پانکراس و مجاری صفراوی هستند که صفرا و آنزیم ها را از طریق مجاری صفراوی به دستگاه گوارش می رسانند.

عملکرد دستگاه گوارش

وظیفه دستگاه گوارش به طور کلی هضم غذا است. دستگاه گوارش در ابتدا مواد مغذی و انرژی مورد نیاز بدن برای زنده ماندن را از غذاهایی که می خوریم می گیرد و سپس مواد زائد اضافه آن را به مدفوع تبدیل می کند.

اهمیت دستگاه گوارش

هضم غذا بسیار مهم است زیرا بدن برای سالم ماندن و درست کار کردن به مواد مغذی نیاز دارد که این مواد مغذی شامل کربوهیدرات ها، پروتئین ها، چربی ها، انواع ویتامین ها، مواد معدنی و آب است. دستگاه گوارش در حین عملکرد خود، یعنی هضم غذا، مواد غذایی خورده شده را تجزیه می کند و مواد مغذی آن ها را برای انرژی، رشد و ترمیم سلول ها جذب می کند.

اجزای دستگاه گوارش

اندام هایی که دستگاه گوارش را تشکیل می دهند عبارتند از دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد. در فرایند هضم غذا که توسط دستگاه گوارش انجام می شود، اندام هایی مانند پانکراس، کیسه صفرا و کبد نیز به اندام های گوارشی و هضم بهتر غذا کمک می کنند. نحوه عملکرد این اندام ها و در واقع نحوه هضم غذا، به شرح زیر است:

1- دهان

دهان اولین اندام و ابتدای دستگاه گوارش است. هضم غذا قبل از خوردن غذا شروع می شود چرا که با دیدن و بوییدن غذاها، غدد بزاقی فعال می شود. هنگام غذا خوردن، برای راحت تر هضم شدن، غذا جویده می شود و بزاق با غذا مخلوط می شود و آن را به شکلی تجزیه می کند تا بدن بتواند غذا را جذب و از آن استفاده کند. با قورت دادن غذا، زبان ما غذا را به گلو و مری منتقل می کند.

2- مری

مری در گلو و نزدیک نای قرار دارد و وظیفه آن، دریافت غذا از دهان و انتقال آن به معده است. هنگام بلع و قورت دادن که غذا از دهان به مری وارد می شود، یک بافت کوچکی به نام اپی گلوت فلپ بر روی نای جمع می شود تا غذایی وارد نای نشود و خفگی اتفاق نیفتد. سپس مجموعه ای از انقباضات عضلانی در مری به نام پریستالسیس، غذا را به معده می رسانند و در همین حین یک عضله حلقه مانند در پایین مری به نام اسفنکتر تحتانی مری باید شل شود تا غذا وارد معده شود.

پس از این که غذا وارد معده شد، اسفنکتر منقبض می شود و از برگشت محتویات معده به مری جلوگیری می کند. در صورتی که این انقباض اتفاق نیفتد و محتویات به مری باز گردد، رفلاکس معده یا سوزش سر دل رخ می دهد.

3- معده

وظیفه معده تجزیه مواد غذایی است. در واقع سلول های مخاطی معده، اسیدها و آنزیم های قوی ترشح می کنند که مسئول فرآیند تجزیه غذا هستند. معده اندامی شبیه ظرف است و غذاها در حالی که با آنزیم های معده مخلوط شده اند در معده نگه داشته می شوند. آنزیم های معده به روند تجزیه شدن مواد غذایی کمک می کنند و وقتی محتویات معده به اندازه کافی تجزیه شد، وارد روده کوچک می شوند.

4- روده کوچک

روده کوچک یک لوله عضلانی ۶.۵ متری است که به کمک آنزیم هایی که توسط پانکراس و صفرا از کبد آزاد می شوند، غذا را تجزیه می کند. روده کوچک از سه بخش اثنی عشر یا دوازدهه، ژژنوم و ایلئوم تشکیل شده است؛ اثنی عشر اولین بخش روده کوچک است که مسئول تجزیه مواد غذایی است و ژژنوم و ایلئوم که در انتهای روده کوچک هستند مواد مغذی را جذب و به جریان خون وارد می کنند.

هنگامی که مواد مغذی جذب شدند، مایعی از باقی مانده غذاها می ماند که از روده کوچک به روده بزرگ یا کولون منتقل می شوند. در واقع محتویات روده کوچک، اول به صورت نیمه جامد هستند و در نهایت به مایع تبدیل می شوند. آب، صفرا، آنزیم ها و مخاط باعث این تغییر قوام می شوند.

5- پانکراس

پانکراس دو وظیفه اصلی دارد؛ یکی این که آنزیم های گوارشی را در اثنی عشر ترشح می کند تا پروتئین، چربی و کربوهیدرات ها در آن جا تجزیه شوند و دوم این که انسولین تولید می کند و آن را مستقیم به جریان خون وارد می کند؛ انسولین هورمون اصلی بدن برای متابولیسم یا سوخت و ساز قند است.

6- کبد

کبد وظایف زیادی دارد اما وظیفه اصلی آن در دستگاه گوارش، پردازش مواد مغذی جذب شده از روده کوچک است. تولید صفرا نیز یکی دیگر از وظایف کبد است که به هضم چربی ها و برخی از ویتامین ها کمک می کند. کبد مواد خام جذب شده توسط روده را می گیرد و مواد شیمیایی مختلفی که بدن برای عملکرد مناسب به آن ها نیاز دارد را می سازد.

یکی دیگر از کارهای کبد فیلتر و سم زدایی مواد شیمیایی مضر است؛ به عنوان مثال بسیاری از داروهایی که برای بدن سمی هستند را تجزیه کرده، مواد شیمیایی آن ها را گرفته و این بار آن ها را بدون مواد سمی ترشح می کند.

7- کیسه صفرا

صفرای تولید شده توسط کبد، در کیسه صفرا ذخیره می شود و در زمان لازم به اثنی عشر منتقل می شود تا به جذب و هضم چربی ها کمک کند.

8- روده بزرگ

روده بزرگ یک لوله عضلانی ۲ متری متشکل از سکوم، کولون بالارونده، کولون عرضی، کولون نزولی و کولون سیگموئید است که روده کوچک را به راست روده متصل می کند و وظیفه آن فیلتر مواد زائد است تا روده آسان و راحت تخلیه شود. مدفوع یا ضایعات باقی مانده از فرایند گوارش غذا ابتدا در حالت مایع و در نهایت به صورت جامد از روده بزرگ به وسیله پریستالسیس عبور می کند. مدفوع در کولون سیگموئید که S مانند است ذخیره می شود تا زمانی که حرکات روده آن را به داخل راست روده هدایت کند.

به طور معمول حدود ۳۶ ساعت طول می کشد تا مدفوع از روده بزرگ عبور کند. مدفوع عمدتا بقایای غذا و باکتری است و این باکتری های خوب عملکردهای مفیدی انجام می دهند مانند تجزیه ویتامین های مختلف، مواد زائد و محافظت در برابر باکتری های مضر. هنگامی که کولون نزولی پر از مدفوع می شود، آن را در راست روده تخلیه می کند تا فرآیند دفع آغاز شود.

9- راست روده

راست روده یا رکتوم بخش انتهایی روده بزرگ و یک کانال ۲۰ سانتی متری است که روده بزرگ را به مقعد متصل می کند. راست روده مدفوع را از روده بزرگ دریافت می کند و با ارسال پیامی به مغز به فرد اطلاع می دهد که زمان تخلیه مدفوع است و تا زمانی که تخلیه انجام نشود، مدفوع را نگه می دارد. اگر فرد بخواهد عمل دفع را انجام دهد اسفنکترها شل می شوند، رکتوم منقبض می شود و محتویات آن دفع می شود ولی اگر محتویات قابل دفع نباشد، اسفنکتر منقبض می شود، رکتوم جا می گیرد تا این احساس موقتا از بین برود.

10- مقعد

مقعد آخرین قسمت دستگاه گوارش است. این کانال ۵ سانتی متری از عضلات کف لگن و دو اسفنکتر مقعدی داخلی و خارجی تشکیل شده است. پوشش مقعد فوقانی محتویات رکتوم را تشخیص می دهد و به این امکان را برای فرد فراهم می کند تا بفهمد که محتویات آن مایع است یا گاز یا جامد. مقعد توسط عضلات اسفنکتر احاطه شده است که این عضلات برای کنترل مدفوع مهم هستند.

عضلات کف لگن زاویه ای بین راست روده و مقعد ایجاد می کنند که مانع از بیرون آمدن بی اختیار مدفوع می شود. اسفنکتر داخلی همیشه سفت است، مگر زمانی که مدفوع وارد رکتوم شود و این از دفع غیر ارادی مدفوع جلوگیری می کند. هنگام با خبر شدن از احساس دفع تا رفتن به دستشویی، مدفوع داخل اسفنکتر خارجی نگه داشته می شود.

عوامل تاثیرگذار بر روند کار دستگاه گوارش

برخی از شرایط موقت و بیماری های طولانی مدت و مزمنی وجود دارد که بر عملکرد دستگاه گوارش تاثیر می گذارد. اگر اغلب مواقع با مشکلات گوارشی مواجه هستید حتما به متخصص گوارش مراجعه کنید چرا که این شرایط ممکن است نشانه ای از یک اختلال جدی تر باشد که نیاز به مراقبت و درمان پزشکی دارد. برخی از این عوامل که بر دستگاه گوارش تاثیر می گذارد عبارتند از:

1- یبوست

یبوست زمانی است که افراد کمتر از حالت عادی مدفوع کنند و مدفوع در این شرایط اغلب خشک و سفت و دفع مدفوع سخت و دردناک است.

2- اسهال

اسهال و یا مدفوع شل و آبکی توسط عوامل زیادی از جمله باکتری ها ایجاد می شود، اما گاهی اوقات علت آن ناشناخته است.

3- سوزش سر دل

سوزش سر دل یک مشکل گوارشی است که با احساس سوزش ناراحت کننده ای در قفسه سینه همراه است و ممکن است به سمت گلو حرکت کند و زمانی اتفاق می‌ افتد که اسیدهای گوارشی معده به مری برگردد.

4- هموروئید

هموروئید وریدهای متورم و بزرگ شده ای هستند که در داخل و خارج مقعد و راست روده ایجاد می شوند و می توانند دردناک و ناراحت کننده باشند و باعث خونریزی مقعدی شوند.

5- آنفولانزای معده

عفونت معده و قسمت فوقانی روده کوچک را آنفولانزای معده می گویند که معمولا توسط ویروس ها ایجاد می شود و کمتر از یک هفته طول می کشد. سالانه میلیون ها نفر به آنفولانزای معده مبتلا می شوند.

6- زخم ها

زخم ها اغلب در پوشش مری، معده و یا روده کوچک ایجاد می شوند و شایع ترین علل آن ها عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori) و یا استفاده طولانی مدت از داروهای ضد التهابی مانند ایبوپروفن است.

7- سنگ های صفراوی

سنگ های صفراوی قطعات کوچک و جامدی از مایع گوارشی هستند که در کیسه صفرا که اندام کوچکی در زیر کبد است، تشکیل می شوند.

اختلالات گوارشی

بیماری های شایع دستگاه گوارش عبارتند از:

1- رفلاکس معده

رفلاکس معده یعنی برگشت محتویات حاوی اسید از معده به مری.

همچنین بخوانید: ععلائم رفلاکس معده چیست و چه خطراتی دارد؟

2- سندرم روده تحریک پذیر

در این وضعیت عضلات روده بزرگ بیشتر و یا کمتر از حد معمول منقبض می شوند که باعث می شود افراد مبتلا، گاز بیش از حد، درد شکم و گرفتگی عضلات را تجربه می کنند.

3- عدم تحمل لاکتوز

این افراد قادر به هضم لاکتوز و یا قند موجود در شیر و محصولات لبنی نیستند.

4- بیماری های دیورتیکولوز و دیورتیکولیت

این بیماری ها باعث التهاب روده بزرگ می شوند و برآمدگی هایی را در دیواره روده بزرگ ایجاد می کنند.

5- سرطان های دستگاه گوارش

سرطان هایی که بر بافت ها و اندام های دستگاه گوارش تاثیر می گذارند، سرطان های دستگاه گوارش نامیده می شوند و شایع ترین آن ها عبارتند از سرطان مری، سرطان معده، سرطان روده بزرگ و رکتوم (کولورکتال)، سرطان پانکراس و سرطان کبد است.

6- بیماری کرون

کرون یک بیماری التهابی روده است که باعث تحریک دستگاه گوارش می شود.

7- بیماری سلیاک

این بیماری یک اختلال خود ایمنی است که به روده کوچک آسیب می رساند و این آسیب زمانی اتفاق می افتد که فرد مبتلا به بیماری سلیاک گلوتن، پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار مصرف کند.

روش هایی برای سالم نگه داشتن دستگاه گوارش

اگر مشکل پزشکی دارید بهتر است از پزشک متخصص خود درباره سالم ماندن و مدیریت وضعیت خود کمک بگیرید. به طور کلی راه هایی برای سالم نگه داشتن اجزای دستگاه گوارش وجود دارد:

1- نوشیدن آب

آب کمک می کند تا غذا راحت تر در سیستم گوارش جریان داشته باشد و کم آبی یکی از دلایل شایع یبوست است.

2- مصرف فیبر

فیبر برای هضم غذا مفید است و به حرکات منظم روده کمک می کند.

3- داشتن رژیم غذایی متعادل

رژیم غذایی متعادل یعنی مصرف بیشتر مرغ و ماهی نسبت به گوشت قرمز، میوه، سبزیجات، غلات کامل و اجتناب از غذاهای فرآوری شده و شکر.

4- مصرف پروبیوتیک

پروبیوتیک ها باکتری های خوبی هستند که با باکتری های بد روده مبارزه می کنند و همچنین مواد سالمی می سازند که روده از آن ها تغذیه می کند. مصرف پروبیوتیک ها مخصوصا بعد از مصرف آنتی بیوتیک ها مفیدتر است زیرا آنتی بیوتیک ها اغلب باکتری های بد و خوب در روده را از بین می برند.

5- جویدن غذا

آهسته غذا خوردن به بدن زمان می دهد تا غذا را به درستی هضم کند و احساس سیر بودن را به فرد اعلام کند. جویدن کامل غذا جذب مواد مغذی موجود در غذا را برای دستگاه گوارش آسان تر می کند.

6- ورزش

فعالیت بدنی به حرکت غذا در سیستم گوارش کمک می کند. به عنوان مثال پیاده روی پس از خوردن یک وعده غذایی به بدن کمک می کند تا غذا را راحت تر هضم کند.

7- پرهیز از مصرف سیگار و الکل

الکل میزان اسید معده را افزایش می دهد و باعث سوزش سر دل، رفلاکس و زخم معده می شود. سیگار نیز خطر ابتلا به رفلاکس معده را تقریبا دو برابر می کند.

8- مدیریت استرس

استرس با مشکلات گوارشی مانند یبوست، اسهال و سندرم روده تحریک پذیر مرتبط است.

همچنین بخوانید: انواع مزاج ها در طب سنتی ( بلغمی، دموی، صفراوی، سوداوی )

مریم حاتمی

دانش‌ آموخته روان‌شناسی بالینی هستم. سال‌هاست با روان‌شناسی زندگی میکنم، درباره آن میخوانم، مینویسم و اغلب نوشته‌هایم را با دیگران به اشتراک می‌گذارم. همچنین تجربه نوشتن در زمینه‌های مختلف تکنولوژی، معلولیت و توانبخشی و علمی را نیز دارم.